(“Organizimi i Shqipërisë Sipas vendimit të Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913″ dhe “Statuti i Shqipërisë i përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit”.)
Për të mos krijuar konflikt intelektual unë do ta konsideroj këtë dokument të pa njohur dhe të pa komentueshëm nga studiesit shqiptarë të epokës komuniste dhe më pas, me qëllimin e vetëm për t’i treguar shqiptarëve forcat politike reale që përcaktuan pavarësinë e tyre kombëtare dhe si e ndërtuan ata shtetin e shqiptarëve brënda kornizave të një demokracie politike që në atë kohë nga një këndvështrim tjetër dhe larg politizimeve të qëllimshme. Nga ana tjetër nuk do të marr për bazë studimet dhe interpretimet mbi ato ngjarje të bëra nga studiuesit e ndryshëm shqiptarë edhe pse ato mund të kenë të drejtë në pretendimet e tyre. E gjitha kjo në kuadrin e 100 vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë së Popullit Shqiptar në mënyrë që ta presim këtë përvjetor shekullor me një informacion sa më afër të vërtetës në mbështetje të idesë së hedhur nga z. Qerim Vrioni mbi këtë përvjetor (për këtë shih albanovaonline.com). Për bazë kam marrë librin e Amedeo Gianini: L’Albania dall’ indipedenca all’unione con l’Italia 1913-1939 (Shqipëria nga pavarësia deri në bashkimin me Italinë – 1913-1939; bot. i vitit 1939). Libri ka pasur kater botime (1922, 1925, 1929, 1939) deri në atë kohë dhe ky është pikërisht botimi i katërt çka tregon se titulli i parë duhet të ketë qënë afërsisht: Albania (botimi i parë është realizuar në revistën Europa Lindjes (numuri i janarit), ndërsa në botimin e tretë titulli ka qënë: “La formacione del-l’Albania”) dhe shtesa është bërë vetëm në botimin e katërt. Të katër botimet janë shoqëruar me një sasi të konsiderueshme dokumentash që flasim mbi temën tonë dhe ato, sipas botimeve, janë shtuar konform vitit të botimit. Ato janë:
1 – Organizimi i Shqipërisë sipas vendimit të Konferencës se Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913 (faqe 195-196, në gjuhën frënge).
2 – Statuti i Shqipërisë i përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit (faqe 197-230, në gjuhës frënge).
3 – Vendimet e Asamblesë së Durrësit ,15 dhjetor 1918 (faqe 231-235, në gjuhën frënge).
4 – Vendimet e Asamblesë Nacionale të Lushnjes 21 janar – 9 shkurt 1920 ( faqe 236, në gjuhën frënge).
5 – Vendimet e Komitetit për mbrojtjen e Atdheut, Shkodër, 6 mars 1920 (faqe 237 – 238, në gjuhën italiane).
6 – Akordi i Kapisticës, 15 maj 1920 (faqe 239 – 240, në gjuhën frënge)
7 – Përmbledhje e pretendimeve shqiptare në Konferencën e Paqes (1), Paris 12 shkurt 1919 (faqe 241 – 147, në gjuhën frënge).
8 – Marrëveshja Tittoni – Venizelos, 29 korrik 1919 (faqe 248 – 251, në gjuhën frënge)
9 – Nota e Aleatëve drejtuar delegacionit të dytë italian në Konferencën e Paqes (1) (faqe 252, në gjuhën frënge).
10 – Memorandumi i Aleatëve më 9 dhjetor 1919 (faqe 253 – 254, në gjuhën italiane).
11 – Memorandumi Italian i 3 janarit 1920 (faqe 255 – 258, në gjuhën italiane).
12 – Propozime dhënë zotërinjve Trumbiç e Pasiç nga Zoti Clemenceau në një mbledhje të mbajtur në D’Orsay, më 14 janar 1920 (faqe 259, në gjuhën italiane).
13 – Përgjigja e delegacionit te Mbretërisë Serbe, Kroate dhe Sllovene (faqe 260, në gjuhën italiane).
14 – Telegrami i zotërinjve Clemenceau dhe Lloyd George dërguar më 23 janar 1920 ambasadorit të Shteteve të Bashkuara në Paris për t’ia dërguar Uashingtonit (faqe 261, në gjuhën italiane)
15 – Memorandumi i Kryeministrave të Francës dhe Britanisë së Madhe në përgjigje të njoftimit të Presidentit Wilson marrë në Londër më 14 shkurt 1920 (faqe 262 – 263, në gjuhën italiane).
16 – Përgjigja e Presidentit Wilson Qeverive Britanike e Franceze, 25 shkurt 1920 (faqe 264, në gjuhën italiane).
17 – Memorandumi i Kryeministrave të Francës dhe Britanisë së Madhe në përgjigje të njoftimit të Presidentit Wilson marrë në Londër më 26 shkurt 1920 (faqe 265, në gjuhën italiane).
18 – Protokoll lidhur me kufizimin e Shqipërisë së Veriut në Konferencën e Ambasadorëve, në Londër (1913) (faqe 266 – 267, në gjuhën frënge).
19 – Protokoll i shënuar në Firence më 17 dhjetor 1913 nga Komisioni për kufizimin e frontit në Shqipërinë e Mesme (faqe 268 – 269, në gjuhën frënge). Tekstin e plotë të tij e kemi publikuar në artikullin mbi Protokollin e Korfuzit (shih albanovaonline.com dhe logoreci.com)
20 – Protokolli i Konferencës së Londrës më 1913 lidhur me kufizimin e frontit në Shqipërinë e Mesme (faqe 270 – 271, në gjuhën frënge)
21 – Vendimet dhe deklarimet e Qeverive Britanike, Franceze, Italiane, Japoneze mbi çështjen Shqiptare, 9 nëndor 1921 (faqe 272 – 278, në gjuhën frënge).
Deri këtu duhet të ketë qënë botimi i parë.
22 – Statuti Themelor i Republikës Shqiptare, 7 mars 1925 (faqe 279 – 300, në gjuhën italiane).
Deri këtu duhet të ketë qënë botimi i dytë.
23 – Pakti i miqësisë dhe sigurisë midis Italisë dhe Shqipërisë, 27 nëndor 1926 (faqe 301 – 302, në gjuhën italiane).
24 – Traktati i Aleancës dhe Mbrojtjes mes Italisë dhe Shqipërisë, 22 nëndor 1927 (faqe 303, teksti jepet në faqe 174, në gjuhën italiane).
25 – Statuti themelor i Mbretërisë Shqiptare 1 dhjetor 1928 (faqe 304 – 336, në gjuhën italiane).
Deri këtu duhet të ketë qënë botimi i tretë.
26 – Vendimi i Asamblesë Kombëtare për krijimin e Bashkimit të Shqipërisë me Italinë 12 prill 1939 (faqe 352, në gjuhën italiane).
27 – Diskutimi i Ministrit të Jashtëm në Asamblenë Plenare të Dhomës së Fashizmit dhe në Mbledhjen e 15 prillit 1939 mbi Projektligjin: Pranimi i Kurorës së Shqipërisë nga Mbreti i Italisë dhe Perandori i Etiopisë (faqe 337 -351, në gjuhën italiane)
28 – Statuti themelor i Mbretërisë Shqiptare, 3 qershor 1939 (faqe 353 – 358, në gjuhën italiane).
29 – Konventa ekonomike-doganore-valutore mes Mbreterisë Italiane dhe Mbretërisë Shqiptare, 20 prill 1939 ( faqe 359 – 365, në gjuhën italiane).
Unë mora për bazë dy dokumentat e parë të librit që për ne, shqiptarët, përbën fillimin historik të shtetit dhe duhen konsideruar si një i vetëm, dmth:
Organizimi i Shqipërisë sipas vendimit të Konferencës se Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913 dhe Statuti i Shqipërisë i përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit. Materiali është në gjuhën frënge dhe është përkthyer nga zoti Kirov Mici, për të cilën gjë unë e falenderoj, pasi është e dyta herë që më ndihmon në këtë fushë. Duhet theksuar që ky material është botuar për herë të parë nga Akademiku Profesor Dr. Arben Puto në librin e tij “Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare të periudhës së imperializmit”, vëll. II, f. 278-280, 572-605, dhe përputhet në përmbajtje me variantin italian duke pasur disa mangësi të vogla e disa shtesa të tjera. Materialet e Profesorit të nderuar janë marrë nga: Illyrisch-Albanische Forschungen, Ludwig von Thalloczy, II band, Munchen und Leipzig 1916, p. 173 dhe AMAE. Albanie. Etablessement de l’independance, vol. XI, fos 190-218.
Rëndësia e këtyre materialeve është e pakrahasueshme pasi tregon mënyrën se si është ndërtuar për herë të parë shteti i shqiptarëve jashtë ndërgjegjes së tyre kombëtare dhe individuale. Fakti qe e gjithe veprimtaria e klasës politike e kulturore shqiptare, në kohën e mendimit kombëtar shqiptar, dmth në fillimet e shekullit të XX-të, përmblidhet vetëm në dy mbledhje: Kongresi i Vlores më 28 nëndor deri 7 dhjetor 1912, i përbërë nga politikanët dhe luftëtarët e armatosur të çështjes shqiptare, dhe Kongresi i Triestes 1-4 mars 1913 (ky kongres është injoruar totalisht nga historiografia komuniste, e më pas, deri në ditët tona në të gjithë përmasat), i përbërë nga intelektualët dhe njerëzit më të kulturuar të çështjes shqiptare që gjithsesi nuk përbëjnë një unitet shkak-pasojë në funksion të çështjes sonë në qoftë se do të nisemi nga bota shqiptare. E them këtë duke u nisur nga shkaku i formimit të gjithseicilit kongres në raport me politikën që ndoqi Europë për problemin shqiptar; në qoftë se i pari mbështetej në nevojën politike të shpalljes së shtetit shqiptar ku mund të jenë anashkaluar shumë probleme, i dyti mbështetej në shprehjen e ndërgjegjes kombëtare të popullatës shqipfolëse duke i kërkuar Europës formimin e Shqipërisë së Madhe (pika e parë e programit të Kongresit). Të 120 delegatet, pasi bënë zgjedhjen e kryetarit (në fillim Hil Mosi e pastaj Faik Konica), zëvëndës kryetarëve (Faik Konica e Dervish Hima) dhe sekretarëve Fasil Toptani e Pandeli Evangjeli), formuan programin dhe deklaratën përkatëse të Kongresit, ku gjëja e parë që deklaruan ishte njohja qe Europa i kishte bërë shtetit të shqiptarëve të shpallur më 28 nëndor 1912 dhe nuk njihnin asnjë qeveri tjetër përpos asaj të Ismail Qemalit (i gjej të gjitha këto në internet në artikullin “Kongresi i Triestes” të zz. Vitore Stefa-Leka). Por pikërisht këto të fundit Europa nuk i mori parasysh dhe aspak vendimin e Kongresit të Vlorës, me të cilin ishte dakort. Kjo gjë më çon në mendimin që ajo klasë nuk ka qënë e aftë ta përmbledhë popullin shqiptar në një shtet të tipit europian në të dy kongreset duke treguar se nuk përputhet me të, dmth nuk ka qënë produkti i saj, dhe duhet të jetë ky fakt që e ka detyruar Europën t’i mbledhë rrypat kësaj klase dhe të organizojë shtetin e shqiptarëve për herë të parë në historinë mijëravjeçare të tyre sipas nje modeli të përshtatshëm për popullin shqiptar, por gjithmonë për interesat e saj, gjë e cila as sot nuk është zbuluar akoma le më të deklarohet. Ngelet për të zbuluar në këto interesa janë individuale apo natyrore, pasi varianti i dytë na çon në lidhjen e popujve të Europës me racën e bardhë (për këtë shih “Raca e Bardhe dhe Popujt e Europës”, publikuar në www.hotig.info)
Europa që në fillim pretendoi se problemi shqiptar do të ishte pronë e saj në të gjitha drejtimet. Vendimi i Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913 është në përputhje me këtë pretendim duke më çuar në përfundimin se shteti i shqiptarëve ishte vepër vetëm e Europës dhe jo e popullit shqiptar, gjë e cila jo vetëm që nuk është pranuar kurrë si një akt i tillë nga ana e historiografisë komuniste, por ajo është e interpretuar me qëllim të shtrëmbër duke e paraqitur përpara popullit shqiptar si një konferencë që nuk njohu Qeverinë e Vlorës dhe kreu padrejtësinë më të madhe në dëm të popullit shqiptar në lidhje me kufijtë e shtetit shqiptar (të gjitha këto i gjej në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar të vitit 1985, artikulli: Konferenca e Ambasadorëve 1912-1913).
Lexuesi shqiptar duhet ta dijë që Konferenca e Ambasadorëve me të vërtetë nuk u shpreh për Qeverinë e Ismail Qemalit, por Ajo njohu aktin e 28 Nëntorit 1912 pasi në pikën 22 të Statutit të Shqipërisë të përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit pranohej se:
“Qytetarë shqiptarë janë të gjithë ata që kanë lindur ose që janë vendosur në Shqipëri përpara 28 nëntorit 1912-s dhe që, nën qeverinë osmane kanë gëzuar nacionalitetin otoman”
Atëhere përse duhet pranuar qe Konferenca e Ambasadorëve nuk e njohu Qeverinë e drejtuar nga Plaku i Vlorës? A nuk ka këtu një interpretim tendencioz për qëllime të mbrapshta e të mëvonshme?
Nga ana tjetër, nuk është e vërtetë që Konferenca e Ambasadorëve vendosi në mënyrë absolute kufijtë e shtetit të shqiptarëve, por ajo e la të hapur dhe kjo ka qënë një çështje politike në kompromisin e realizuar midis gjashtë Fuqive pjesmarrëse ku pazaret si zor të zbulohen ndonjëherë, por që na jep mundësinë të ngremë hipoteza për këtë çështje kur e krahasojmë me të sotmen; pasi në pikën 2 të Statutit të Shqipërisë të përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit thuhet:
“Shqipëria është e pandashme, territori i saj është i pandryshueshëm. Kufijtë e principatës janë ato të përcaktuara nga të gjashtë Fuqitë e Mëdha. Këto kufij nuk mund të ndryshohen apo të rektifikohen, veçse me anë të një ligji dhe me miratimin paraprak të gjashtë Fuqive të Mëdha (nënvizimi i imi, GH).”
A nuk ka këtu një hapësirë interpretimi, që po të krahasohet me fillimin e mijëvjeçarit të ri, më çon në përfundimin që pazari kryesor i të Gjashtë Fuqive të Mëdha për këtë problem ka qënë Kosova, pasi ka një pikë të veçantë Statuti i parë i Shtetit të shqiptarëve i përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit që favorizon shtetin serb në dëm të shtetit të ri shqiptar. Në pikën 3 të këtij Statuti, në vazhdim, thuhet: “porti tregtar i lidhur me rrugen hekurudhore nderkombetare qe lidh Serbine me Adriatikun, do te vihet nen nje regjim special, duke imponuar detyrimin qe ky vend te mos fortifikohet”. Mos vallë autostrada Durrës – Kukës – Prishtinë -Merdar, e filluar më 2007, i shërben këtij qëllimi? Në qoftë se autostrada Durrës – Kukës – Prishtinë konsiderohet Rruga e Kombit, po vazhdimi Prishtinë – Merdar e kujt është? Apo mos vallë shkrimtari i madh Ernest Koliqi e shkroi novelën “Tregëtarë Flamujsh” për këtë rast? Interesant është fakti që ky nen nuk është diskutuar ndonjëherë nga historiografia shqiptare e epokës komuniste edhe pse PPSh kishte deklaruar se ishte antijugosllave. A ka ndonjë lidhje ky nen me epokën e sotme politike të mijëvjeçarit të ri? Paraqitja e situatës sikur kjo hekurudhë do të sillte zhvillim është e papranueshme pasi shteti serb është i vetmi shtet në historinë mijëvjeçare të popullatës ilire dhe pasilire që i ka zhdukur ata nga historia edhe fizikisht (më hollësisht për këtë problem shih artikullin: “Populli shqiptar dhe pushtuesi antikombëtar” publikuar në albanovaonline.com dhe logoreci.com). Nga i gjithë ky material unë kam arritur në përfundimin se i vetmi që përfitoi nga Vendimi i Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913, në kurriz të popullit shqiptar, ka qënë shteti Serb dhe kërkush tjetër.
Pastaj është e papranueshme të fusësh në të njëjtën pikë edhe popullatën shqiptare në Epirin e Jugut, dhënë shtetit grek, pasi pretendimi i “vorioepirotëve” ka qënë pikërisht mospyetja e tyre për vazhdimësinë politike pas shpërbërjes së Shtetit Otoman, dhënë shtetit të shqiptarëve dhe aspak një kundërveprim ndaj shtetit të ri të shqiptarëve (të gjitha këto i gjej në studimin e Avokatit të Nderuar Vasil Dilo mbi Protokollin e Korfuzit, shih Protokolli i Korfuzit në albanovaonline.com dhe logoreci.com).
A nuk do të thotë kjo se shqiptarët edhe sot nuk mund t’i përcaktojnë kufijtë e tyre me komshinjtë sipas dëshirës qoftë edhe e dyanshme? A nuk të vjen për të qeshur me bllofin propogandistik të përdorur në ndarjen formale te kufirit të detit Jon midis Shqipërisë dhe Greqisë më 2009? A e dinë vallë shqiptarët e mijëvjeçarit të ri se për të realizuar këtë ndarje duhet pyetur Europa, qoftë dhe për etiketë politike, pasi në fund të problemit do të jetë ajo që do të vendosë vulën dhe aspak shqiptarët apo grekët?
Organizimi i Shtetit të Shqiptarëve ka qënë një marrëveshje e nënkuptuar midis Gjashtë Fuqive të Mëdha dhe një përfaqësuesi shqiptar dhe e gjithë kjo e shprehur në pikën 4 të Vendimit të Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913, sipas së cilës:
“Kontrolli i administratës civile dhe financave të Shqipërisë i besohet një komisioni ndërkombëtar, i cili përbëhet nga përfaqësues të të Gjashtë Fuqive dhe një përfaqësuesi të Shqipërisë.”
A nuk tregon kjo se Europa ka pasur dyshime për vazhdimësinë politike të shqiptarëve dhe detyrimisht ja kufizoi veprimin politik vetëm tek administrata civile dhe financa? Problemet e atëhershme nuk kanë qënë të shqiptarëve, pasi ata nuk kanë qënë të aftë t’i zgjidhnin sipas interesave të Europës. Dhe këtu duhet të kapet historiani për të realizuar interpretimin e një dokumenti që për herë të parë pranoi në mënyrë mbarë europiane formimin e shtetit të shqiptarëve dhe e gjitha kjo për herë të parë në historinë milionavjeçare të popullit shqiptar dhe të paraardhësve të tij.
Une pretendoj qe Europa duhet ta ketë kuptuar historinë gjenetike të popullit shqiptar dhe mungesën historike të shtetit të tyre; Europa duhet ta ketë kuptuar dhe ditur qe shqiptarët i kthejnë sytë andej nga janë interesat e çastit gjë e cila do të dukej pas një çerek shekulli ku politika e jashtme shqiptare u centralizua vetëm në një anë të boshtit të të Gjashtëve, prandaj dhe e lanë Shqipërinë si një shtet autonom me drejtues të vënë nga vetë ata. I them të gjitha këto pasi në pikën e parë të Vendimit të Konferencës së Ambasadorëve thuhet një shprehje me dualitet nënkuptues:
“Shqipëria ndërtohet si një principatë autonome, sovrane dhe e trashëgueshme sipa rendit të parëlindjes, nën garancinë e gjashtë Fuqive. Princi do të zgjidhet nga të gjashtë Fuqitë.
A nuk do të thotë kjo pikë se shtetin e shqiptarëve e ndërtoi Europa për interesat e saj për të mbajtur ekuilibrin midis gjashtë Fuqive të Mëdha dhe aspak si një zgjidhje në favor të çështjes shqiptare? Pikërisht kjo e fundit duhet të përbëjë kontradiksionin midis shqiptarëve të sotëm dhe drejtuesve politike të Europës së djeshme, por ama e gjitha kjo në një diferencë kohore prej një shekulli, që përsëri më çon në përfundimin që shqiptarët gjithmonë do të jenë të vonuar në kërkesat e tyre politike në raport me interesat e Europës. Dhe kjo duhet të përbëjë kontradiksionin kryesor midis shqiptarëve të sotëm dhe Europës kapitaliste, por pikërisht kjo nuk merret parasysh nga politikanët e sotëm gjë që më ka çuar në përfundimin e mos kuptimit të arësyes përse shqiptarët janë të vonuar për çështjen e tyre kombëtare jo vetëm brënda shtetit të shqiptarëve, por dhe jashtë saj. A nuk do të thotë kjo që hapësirat politike të aplikuara nuk janë në përputhje me ligjet natyrore të zhvillimit të racës njerëzore në Tokë? A nuk janë të gjitha këto një defekt i shkencave politike ndërkombëtare duke na argumentuar qe shqiptarët gjithmonë do t’i kenë sytë nga Europa edhe për këtë arësye?
Dy janë pikat kryesore të organizimit politik të Shqipërisë dhe vazhdimit të mëtejshëm politik të saj sipas vendimit të Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913:
U pranua qe shteti i shqiptarëve nuk do të kishte asnjë lidhje me Turqinë (neni 2 i Vendimit) edhe pse Statuti i shtetit të shqiptarëve i përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit ishte një shëmbëlltyrë e ndërtimit të shtetit turk; nga ana tjetër u pranua që shteti i shqiptarëve do të ishte neutral dhe ky neutralitet do të sigurohej nga të gjashtë Fuqitë (neni 3 i Vendimit). A nuk do të thotë kjo se politika shqiptare pas 1945 ishte e pabesë kundrejt mirëbërësit të vet? Çfarë mund të presësh nga produkti intelektual komunist për problemet e politikës së jashtme kur ata nuk kanë njohur në mënyrë absolute përmasën hapsinore të zhvillimit të popullit shqiptar dhe politikën dashamirëse të disa shteteve europiane? Vendimi i Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913 nuk ka qënë kundra popullit shqiptar, por në unitet me zhvillimin e tij specifik shoqëror të cilën gjë Europa e kishte kuptuar më mirë se vetë shqiptarët, ndërsa shqiptarët nuk e kanë kuptuar akoma as sot. Në vazhdim, vendimi i Konferencës është i lidhur me vendosjen e Princit në krye të shtetit të shqiptarëve dhe në sigurimin e qetesisë dhe të rendit publik. Por sidomos ai vendim është i lidhur me hartimin e një projekti te detajuar te organizimit te te gjitha degeve te administrates te Shqiperise. Ai do te prezantonte tek fuqite e medha, ne nje periudhe kohore jo me shume se gjashte muaj, nje raport mbi rezultatet e punimeve te tij, gjithashtu edhe perfundimet e tij lidhur me organizimin administrativ dhe financiar te vendit (neni 6 i Vendimit).
Nga i gjithë materiali dokumentar që shoqëron librin e Amadeo Gianinit unë konsiderova më të rëndësishmin Statutin e Shqipërisë i përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit i cili mban numurin II të dokumentave. Statuti i Shtetit të shqiptarëve, e thënë ndryshe kushtetuta e parë e shqiptarëve, përbëhej nga 17 kapituj dhe 216 nene të ndarë si më poshtë:
I – Shqipëria dhe territori i saj me 6 nene
II – Sovrani me 15 nene
III – Popullsia me 18 nene
IV – Legjislativi me 32 nene
V – Organet e Qeverisë me 23 nene
VI – Administrata Lokale me 46 nene
VII – Financat me 3 nene
VIII – Punimet Publike me 5 nene
IX – Forcat e Armatosura me 10 nene
X – Drejtësia me 11 nene
XI – Kulti me 8 nene
XII – Instruksionet Publike me 5 nene
XIII – Prona Themelore me 12 nene
XIV – Bujqësia, Tregtia dhe Industria me 14 nene
XV – Postat, Telegrafet dhe Telefonat me 2 nene
XVI – Lidhjet e Jashtme me 2 nene
XVII – Ankimimet Administrative me 4 nene
1 – Shqipëria dhe territori i saj
Edhe pse Shqipëria nënkuptohej si një principatë kushtetuese, sovrane dhe e trashëgueshme (neni 1) ajo po përgatitej të ishte një aneks i shteteve të fuqishme të Europës për të zgjidhur problemet antagoniste të saj. Territori i saj u konsiderua i pandashëm, por u nënkuptua i ndryshueshëm përderisa pranohej ndryshimi i tyre me ligje dhe miratim të gjashtë Fuqive të Mëdha (neni 2). Nga ana tjetër shtetit të shqiptarëve ju lanë të gjitha të drejtat për të vepruar mbi territorin e tij, por me dy kushte: të ishte neutrale dhe të mos pengonte lidhjen e Serbisë me Adriatikun me anë të një hekurudhe (neni 3). Interesant është fakti se nga të gjitha nenet asnjë nuk është zbatuar në jetë, dmth të ekzistojë sot, përveç një pjese të këtij neni që pret të zbatohet përfundimisht jo në aspektin hekurudhor, atje ku bën fjalë për lidhjen e Adriatikut me Serbinë. Që Shqipëria u nënkuptua se do të ishte e Europës në të gjitha aspektet kuptohet, sidomos, nga neni 4 ku thuhet : Traktatet, konvencionet dhe rregullat nderkombetare, te cfardo lloj natyre qofshin, duke perfshire edhe ato ndermjet Portes se larte dhe Fuqite e huaja, mbeten te vlefshme ne principaten e Shqiperise. Ruajtja, modifikimi ose heqja e imuniteteve dhe privilegjeve te dhena te huajve nga kapitullimet, i lihen nje vendimi qe do te merret nga te gjashte Fuqite e Medha. Aq më tepër kur u pranua se në funksion të pronës private Shqipëria u shpall e hapur për të gjithë personat fizikë apo juridikë, qoftë të huaj apo vëndas të cilët kishin të drejtë t’i bënin të tyret në bazë të ligjeve të nxjerra nga qeveria shqiptare. Statuti i jepte të drejtë shtetit shqiptar të blinte, të jepte e të merrte me qera, si dhe të shiste çdo lloj prone (neni 5)
2 – Sovrani
Fakti që Statuti i përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit vuri në krye të shtetit të shqiptarëve një princ me origjinë gjermane (Guillaume de Wied) duke e përfshirë edhe në trashëgiminë e Fronit (neni 7) tregon se shteti i shqiptarëve u realizua jo për qëllimin që kujtuan shqiptarët, të mbarsur me ndjenja kombëtare si kofini mbas të vjelave. I gjithë kapitulli i Sovranit përshkruhet nga nenet që do t’i siguronin atij një mbretërim të qetë dhe në përputhje me të drejtat kushtetuese e ligjore të popullit shqiptar sipas këtij Statuti.
Reaksioni anti Wied i Esat Pashë Toptanit dhe fillimi i Luftës së Parë Imperialiste e detyruan Europën ta kalonte çështjen shqiptare përkohësisht në harresë duke e bërë vëndin e tyre një ndër arenat e kësaj lufte. Në realitet katër vitet e mëvonshme e komplikuan gjëndjen shqiptare tej masës dhe vetëm në sajë të trinomit: President Willson – Vatikan – Imzot Bumçi u parakalua duke e pranuar Shqipërinë ashtu siç ishte me të mirat dhe të këqijat e veta. Historia në këtë drejtim akoma nuk e ka thënë fjalën e saj konform realitetit, por është mbështetur gjithmonë në përrallat e komunizmit enverist duke e shtrëmbëruar të vërtetën tej masës, sa shqiptarët akoma nuk e dinë përse Konferenca e Paqes në Paris ( 1 ) më 12 shkurt 1919 i pranoi pretendimet e palës shqiptare dhe ekzistencën e shtetit të shqiptarëve dhe kush ka qënë përgjegjësi i këtij vendimi. Cili është roli i Imzot Luigj Bumçit në atë konferencë? Ja përse libri e Amadeo Gianini-t i përmbledh këto dokumenta.
3 – Popullsia
Duhet të ketë qënë një ndër problemet më të mëdha të Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, pasi në emërtimin shqiptar do të konsideroheshin të gjithë ata që kishin lindur ose banonin në Shqipëri përpara 28 Nëntorit 1912 (neni 22). Ky problem nuk është është marrë parasysh asnjëherë nga historiografia komuniste, por është spekulluar me termin shqiptar për të gjithë banorët brënda territorit të 28000 km2 të shtetit shqiptar ku në realitet përfshiheshin edhe banorët e shpërngulur nga Perandoria Otomane dhe të instaluar në brëndësi të shoqërisë shqiptare për qëllimet politike të tyre, që mund të jenë mbi 30 %, e ndoshta më tepër, të popullsisë. Në këtë drejtim Fuqitë e Mëdha mbuluan nje defiçit pesë shekullor të realizuar nga politika otomane duke realizuar një hoterogjenitet racor në brëndësi të popullatës shqiptare pa ja pasur haberin as proçesit të ndodhur dhe as pozitivetetin e tij, por që historiografia komuniste e anashkaloi në të gjithë hapësirën e vet. Me këtë veprim Europa mbuloi shpërndarjen e shqiptarëve nëpër shtete të ndryshme duke pranuar se: “Shqiptarët, që kanë ardhur nga viset të cilat u janë aneksuar shteteve ballkanike dhe duke pas ngritur banesat e tyre në principatën e Shqipërisë mbas 28 Nëntorit 1912, do të konsiderohen si qytetarë shqiptarë vetëm me një deklarim nga ana e tyre jo më vonë se gjashtë muaj mbas shpalljes së statutit organik.” (neni 25).
Nenet e këtij kapitulli janë një shprehje e vendosjes së një shteti demokratik nga ana e Europës kur për herë të parë shqiptarëve u deklarohej gjuha shqipe si gjuhë zyrtare (neni 26), barazia përpara ligjit (neni 27), mohimi i ushtrimit të vetëgjyqësisë dhe ndëshkimi ligjor për veprime të kundërta (neni 28), liria individuale (neni 29), moscënimi i banesës (neni 30), liria për të jetuar në çdo vënd të Shqipërisë (neni 31). Statuti, i formuluar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit, për herë të parë sanksionoi me ligj lirinë fetare dhe mohimin e një feje shtetërore duke eleminuar mundësinë e konflikteve fetare midis shqiptarëve; dhe pa dyshim që ka qënë arritja më e madhe në drejtim të paqes sociale midis shqiptarëve të pa mësuar në një bashkësi politike më vete.
Në drejtim të lidhjes së pronës me popullatën Statuti pranonte pacënueshmerinë e saj (neni 33), ndalimin e konfiksimit të saj (neni 34) duke u treguar shqiptarëve se kishte ardhur koha e dinamikës së pronës private të cilën ata nuk e njihnin asnjëherë. Ishte proçesi më i vështirë i një shteti që nuk përputhej me dinamikën sociale të shtetesve të vet dhe që përbënte konfliktin më të madhe antagonist të trojeve shqiptare. Është një fushë ku akoma, pas një shekulli, gjërat nuk kanë zënë shtratin e vet ligjor, por spekullohet me përmbajtjen e saj.
Lidhja e popullatës me arsimin përbënte veprimin përputhës që një ndër pjestarët e Fuqive të Mëdha kishte realizuar për afro 3 shekuj mbi popullin shqiptar të Veriut. Arsimimi jo vetëm që u pranua i lirë, por u konsiderua falas dhe i detyrueshëm në nivelin fillor duke e vendosur gjuhën shqipe të detyrueshme në të gjitha shkollat (neni 35). A nuk tregonte ky nen përputhjen e veprimtarisë shekullore të Klerit Katolik Shqiptar mbi popullin shqiptar pikërisht në fushën e arsimit dhe faktin që Ai ishte pjesmarrës në formulimin e këtij Statuti dhe ky nen ishte vepër e Tij? Ja përse historiografia komuniste nuk ka tentuar asnjëherë ta interpretojë këtë kushtetutë të parë të shqiptarëve, e cila ndryshonte si nata me ditën nga kushtetuta antishqiptare komuniste. Vetëm krahasimi i kësaj kushtetute me atë të epokës komuniste mund të tregojë përmasën e antishqiptarizmit komunist për të 45 vjetët e ekzistencës në raport me veprimtarinë e Europës, të cilën ne na kanë mësuar ta urrejmë që në djep të nënës.
Statuti përcaktoi liritë e individëve në shprehjen e mendimeve (neni 36), në të drejtën për tu mbledhur (neni 37), në krijimin e shoqatave (neni 38) si dhe në fshehtësinë e letrave dhe telegrameve (neni 39) duke u mësuar një pjese të shqiptarëve hapësirën e jetës qytetare dhe shkallën e domosdoshme civilizuese të realizimit të saj. Ishin probleme që Europa i kishte kaluar prej shekujsh, por që shqiptarët ishin të detyruar t’i përshtateshin në mënyrë të rrufeshme për t’i treguar Europës se ata ishin pjesë e saj. Është pika ku dallohet shqiptari i sotëm nga europiani i djeshëm, se sa për krahasimin e sotëm kjo është e pamundur të realizohet.
4 – Legjislativi
Përbën një ndër kapitujt më të gjatë të Statutit dhe përcakton ndërtimin e shtetit të shqiptarëve nga pikëpamja e ligjbërjes (neni 40). Në përbërjen e Asamblesë Kombëtare kishte anëtarë me bazë ligjore ku përfshiheshin të gjithë përfaqësuesit fetarë (muslimanëve. katolikëve, ortodoksëve dhe kryetari i bektashinjve) si dhe komisari i lartë i Bankës Kombëtare shqiptare (neni 41, 42); anëtarë të zgjedhur nga populli si dhe anëtarë të zgjedhur nga Princi (neni 41). Per tu zgjedhur ose emeruar anetar i asamblese kombetare, duhet te jesh vendas shqiptar dhe me banim ne principaten e Shqiperise (neni 43). Zgjedhja e anetareve te asamblese kombetare behet me votim jo te drejteperdrejte sipas regullit te treshit nga Sanxhaku (neni 44). Ne raste te pushimit, qofte nga dhenia e doreheqjes apo te vdekjes, anetaret e zgjedhur ose te emeruar, per te mbushur vendet bosh ne asamble, do te jene anetare te asamblese vetem per kohen qe u zgjaste mandate paraardhesve te tyre, te cilet ata i kane zevendesuar (neni 45). Paga ditore gjatë gjithë sesionit ishte 15 franga dhe ky shpërblim nuk jepej në rast mungese (neni 46). Numri i anetareve te asamblese kombetare te emeruar nga Princi eshte 10 (neni 47). Ne Nahije, keshilli komunal i mbledhur nen drejtimin e Mudirit, zgjedh nje perfaqesues. Ky shkon ne kryeqendren e Kazas dhe behet anetar i keshillit komunal dhe keshillit te Kazas. Nen drejtimin e Kajmekanit, trupi elektoral zgjedhe dy perfaqesues, te cilet shkojne ne kryeqendren e Sanxhakut, ku ne bashkeveprim me anetaret e keshillit komunal te Sanxhakut dhe nen drejtimin e Mytesarifit, zgjedhin me shumice votash perfaqesuesin ne asamblene kombetare. Kajmekani, Mytesarifi dhe te gjithe funksjonaret e emeruar nga Qeveria, nuk kane te drejte te marin pjese ne votim. Roli i Mytesarifit dhe Kajmekanit eshte te drejtojne mbledhjen elektorale dhe te mbikqyrin zhvillimin e drejte te saj sa me siperpershkruara. Nese dy kandidate kane fituar te njejtin numur votash, atehere do te kete hedhje shorti (neni 48). Anëtarë të Asamblesë zgjidheshin qytetarët shqiptarë që dinin shkrim e këndim dhe kishin mbushur moshën 30 vjeç (neni 49). Zyrtaret e emeruar nga Princi dhe nga Qeveria, gjate gjithe kohes qe ata ushtrojne funksionet e tyre, nuk munde te zgjidhen anetare te asamblese kombetare (neni 50). Te gjitha zgjedhjet do te shpallen te vlefshme nga asambleja kombetare (neni 51). Asambleja kombetare mblidhet ne sesion te regullte cdo vit. Ajo thirret, shtyhet ne afat dhe mbyllet nga Princi (neni 52). Cdo legjislature zgjat 4 vjet (neni 53). Asambleja kombetare mund te thirret ne session te jashtezakonshem nga Princi. Fillimi dhe mbarimi i sesionit te jashtezakonshem si edhe motivet, fiksohen sipas rendit te dites te thirrjes (neni 54). Princi ka te drejte te shperndaj asamblene kombetare. Akti i shperndarjes se asamblese kombetare permban edhe thirrjen e zgjedhesve brenda dyzet diteve (neni 55). Ne fillim te cdo legjislature dhe pergjate gjithe kohes qe ajo zgjat, Princi cakton nje kryetar ndermjet anetareve te asamblese kombetare. Kryetari i asamblese do te mar nje shperblim vjetor prej dhjete mije franga. Asambleja kombetare, mbas caktimit te kryetarit dhe per te gjithe periudhen sa zgjat legjislatura, zgjedh dy nën – kryetarë (neni 56). Ne baze te propozimit te kryetarit te asamblese kombetare, Princi emeron dy sekretare , te cilet merren jashte asamblese. Ata do te perfitojne nje rroge vjetore prej gjashte mije franga (neni 57). Qe vendimet e asamblese te jene te vlefshme, eshte e nevojsheme prania e gjysmes se anetareve te asamblese. Vendimet meren me shumice absolute te anetareve te pranishem. Ne raste te ndarjes se barabart te votave, atehere propozimi hidhet poshte. Ne raste votimi te nje ligji, i cili ndryshon nje ligje fondamental te principates, atehere eshte e nevojshme pjesmarja e me shume se pese te tetave te anetareve te asamblese. Ne raste te zgjedhjeve ne gjirin e asamblese, atehere shumica absolute eshte e nevojshme per raundin e pare te zgjedhjeve; shumica relative mjafton per raundin e dyte (neni 58). Cdo anetare i asamblese jep voten e tij personalisht. Votimi behet qofte ulur apo ne kembe ose edhe me thirje emri (neni 59). Nje projekt ligj munde te adoptohet vetem mbas votimit nen per nen (neni 60). Policia e brendeshme e asamblese urdherohet nga kryetari i asamblese simbas regullave te brendeshme. Askush, qe eshte ngarkuar ne ruajtje te asamblese dhe nese nuk eshte agjent i forcave publike, nuk munde te hyje i armatosur ne ndertesen e rezervuar per seance (neni 61). Seancat e asamblese kombetare publikohen. Peticionet duhet t’i paraqiten kryetarit te asamblese, qofte direkt qofte nepermjet nje anetari te asamblese kombetare (neni 62). Asambleja mund te formohet ne formen e nje komiteti sekret, ne te gjitha ato raste kur kerkesa behet, te pakten, nga nje e treta e anetareve te pranishem (neni 63). Anetaret e asambese, te cfardo lloj grupimi qe ata i perkasin, kane te njejta te drejta, te njejta privilegje dhe te njejta detyra. Ata jane te lire ne dhenien e votes se tyre ose ne abstenimin e tyre si edhe ne shprehjen e mendimeve te tyre. Ata nuk mund te ndiqen per aresye te diskutimeve te tyre, te propozimeve te tyre te shkruara ose te raporteve te tyre te hartur nga ata vet mbi baze te kerkese se gjashte anetareve, duke perjashtuar ato raste kur provohet se ne diskutime ose ne shkrimet e tyre ka nje krim te karakterizuar simbas ligjit. Ndjekja duhet te autorizohet nga asmbleja. Asnje ndjekje penale per ceshtjet e huaja ne funksionet e tyre nuk mund te tentohet ndaj anetareve te asamblese gjate kohes se sesionit, pervec se ne rasti kur ajo eshte e autorizuar nga asambleja ne baze te kerkeses se Ministrise publike prane gjykates kompetente (neni 64). Asambleja pregadite dhe voton regulloren e saj te brendeshme (neni 65). Diskutimet, shenimet, mocionet dhe raportimet e shkruara per funksionet e tyre, anetaret e asambles nacionale i bejne ne gjuhen shqipe (neni 66).
Për të mos krijuar konflikt intelektual unë do ta konsideroj këtë dokument të pa njohur dhe të pa komentueshëm nga studiesit shqiptarë të epokës komuniste dhe më pas, me qëllimin e vetëm për t’i treguar shqiptarëve forcat politike reale që përcaktuan pavarësinë e tyre kombëtare dhe si e ndërtuan ata shtetin e shqiptarëve brënda kornizave të një demokracie politike që në atë kohë nga një këndvështrim tjetër dhe larg politizimeve të qëllimshme. Nga ana tjetër nuk do të marr për bazë studimet dhe interpretimet mbi ato ngjarje të bëra nga studiuesit e ndryshëm shqiptarë edhe pse ato mund të kenë të drejtë në pretendimet e tyre. E gjitha kjo në kuadrin e 100 vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë së Popullit Shqiptar në mënyrë që ta presim këtë përvjetor shekullor me një informacion sa më afër të vërtetës në mbështetje të idesë së hedhur nga z. Qerim Vrioni mbi këtë përvjetor (për këtë shih albanovaonline.com). Për bazë kam marrë librin e Amedeo Gianini: L’Albania dall’ indipedenca all’unione con l’Italia 1913-1939 (Shqipëria nga pavarësia deri në bashkimin me Italinë – 1913-1939; bot. i vitit 1939). Libri ka pasur kater botime (1922, 1925, 1929, 1939) deri në atë kohë dhe ky është pikërisht botimi i katërt çka tregon se titulli i parë duhet të ketë qënë afërsisht: Albania (botimi i parë është realizuar në revistën Europa Lindjes (numuri i janarit), ndërsa në botimin e tretë titulli ka qënë: “La formacione del-l’Albania”) dhe shtesa është bërë vetëm në botimin e katërt. Të katër botimet janë shoqëruar me një sasi të konsiderueshme dokumentash që flasim mbi temën tonë dhe ato, sipas botimeve, janë shtuar konform vitit të botimit. Ato janë:
1 – Organizimi i Shqipërisë sipas vendimit të Konferencës se Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913 (faqe 195-196, në gjuhën frënge).
2 – Statuti i Shqipërisë i përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit (faqe 197-230, në gjuhës frënge).
3 – Vendimet e Asamblesë së Durrësit ,15 dhjetor 1918 (faqe 231-235, në gjuhën frënge).
4 – Vendimet e Asamblesë Nacionale të Lushnjes 21 janar – 9 shkurt 1920 ( faqe 236, në gjuhën frënge).
5 – Vendimet e Komitetit për mbrojtjen e Atdheut, Shkodër, 6 mars 1920 (faqe 237 – 238, në gjuhën italiane).
6 – Akordi i Kapisticës, 15 maj 1920 (faqe 239 – 240, në gjuhën frënge)
7 – Përmbledhje e pretendimeve shqiptare në Konferencën e Paqes (1), Paris 12 shkurt 1919 (faqe 241 – 147, në gjuhën frënge).
8 – Marrëveshja Tittoni – Venizelos, 29 korrik 1919 (faqe 248 – 251, në gjuhën frënge)
9 – Nota e Aleatëve drejtuar delegacionit të dytë italian në Konferencën e Paqes (1) (faqe 252, në gjuhën frënge).
10 – Memorandumi i Aleatëve më 9 dhjetor 1919 (faqe 253 – 254, në gjuhën italiane).
11 – Memorandumi Italian i 3 janarit 1920 (faqe 255 – 258, në gjuhën italiane).
12 – Propozime dhënë zotërinjve Trumbiç e Pasiç nga Zoti Clemenceau në një mbledhje të mbajtur në D’Orsay, më 14 janar 1920 (faqe 259, në gjuhën italiane).
13 – Përgjigja e delegacionit te Mbretërisë Serbe, Kroate dhe Sllovene (faqe 260, në gjuhën italiane).
14 – Telegrami i zotërinjve Clemenceau dhe Lloyd George dërguar më 23 janar 1920 ambasadorit të Shteteve të Bashkuara në Paris për t’ia dërguar Uashingtonit (faqe 261, në gjuhën italiane)
15 – Memorandumi i Kryeministrave të Francës dhe Britanisë së Madhe në përgjigje të njoftimit të Presidentit Wilson marrë në Londër më 14 shkurt 1920 (faqe 262 – 263, në gjuhën italiane).
16 – Përgjigja e Presidentit Wilson Qeverive Britanike e Franceze, 25 shkurt 1920 (faqe 264, në gjuhën italiane).
17 – Memorandumi i Kryeministrave të Francës dhe Britanisë së Madhe në përgjigje të njoftimit të Presidentit Wilson marrë në Londër më 26 shkurt 1920 (faqe 265, në gjuhën italiane).
18 – Protokoll lidhur me kufizimin e Shqipërisë së Veriut në Konferencën e Ambasadorëve, në Londër (1913) (faqe 266 – 267, në gjuhën frënge).
19 – Protokoll i shënuar në Firence më 17 dhjetor 1913 nga Komisioni për kufizimin e frontit në Shqipërinë e Mesme (faqe 268 – 269, në gjuhën frënge). Tekstin e plotë të tij e kemi publikuar në artikullin mbi Protokollin e Korfuzit (shih albanovaonline.com dhe logoreci.com)
20 – Protokolli i Konferencës së Londrës më 1913 lidhur me kufizimin e frontit në Shqipërinë e Mesme (faqe 270 – 271, në gjuhën frënge)
21 – Vendimet dhe deklarimet e Qeverive Britanike, Franceze, Italiane, Japoneze mbi çështjen Shqiptare, 9 nëndor 1921 (faqe 272 – 278, në gjuhën frënge).
Deri këtu duhet të ketë qënë botimi i parë.
22 – Statuti Themelor i Republikës Shqiptare, 7 mars 1925 (faqe 279 – 300, në gjuhën italiane).
Deri këtu duhet të ketë qënë botimi i dytë.
23 – Pakti i miqësisë dhe sigurisë midis Italisë dhe Shqipërisë, 27 nëndor 1926 (faqe 301 – 302, në gjuhën italiane).
24 – Traktati i Aleancës dhe Mbrojtjes mes Italisë dhe Shqipërisë, 22 nëndor 1927 (faqe 303, teksti jepet në faqe 174, në gjuhën italiane).
25 – Statuti themelor i Mbretërisë Shqiptare 1 dhjetor 1928 (faqe 304 – 336, në gjuhën italiane).
Deri këtu duhet të ketë qënë botimi i tretë.
26 – Vendimi i Asamblesë Kombëtare për krijimin e Bashkimit të Shqipërisë me Italinë 12 prill 1939 (faqe 352, në gjuhën italiane).
27 – Diskutimi i Ministrit të Jashtëm në Asamblenë Plenare të Dhomës së Fashizmit dhe në Mbledhjen e 15 prillit 1939 mbi Projektligjin: Pranimi i Kurorës së Shqipërisë nga Mbreti i Italisë dhe Perandori i Etiopisë (faqe 337 -351, në gjuhën italiane)
28 – Statuti themelor i Mbretërisë Shqiptare, 3 qershor 1939 (faqe 353 – 358, në gjuhën italiane).
29 – Konventa ekonomike-doganore-valutore mes Mbreterisë Italiane dhe Mbretërisë Shqiptare, 20 prill 1939 ( faqe 359 – 365, në gjuhën italiane).
Unë mora për bazë dy dokumentat e parë të librit që për ne, shqiptarët, përbën fillimin historik të shtetit dhe duhen konsideruar si një i vetëm, dmth:
Organizimi i Shqipërisë sipas vendimit të Konferencës se Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913 dhe Statuti i Shqipërisë i përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit. Materiali është në gjuhën frënge dhe është përkthyer nga zoti Kirov Mici, për të cilën gjë unë e falenderoj, pasi është e dyta herë që më ndihmon në këtë fushë. Duhet theksuar që ky material është botuar për herë të parë nga Akademiku Profesor Dr. Arben Puto në librin e tij “Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare të periudhës së imperializmit”, vëll. II, f. 278-280, 572-605, dhe përputhet në përmbajtje me variantin italian duke pasur disa mangësi të vogla e disa shtesa të tjera. Materialet e Profesorit të nderuar janë marrë nga: Illyrisch-Albanische Forschungen, Ludwig von Thalloczy, II band, Munchen und Leipzig 1916, p. 173 dhe AMAE. Albanie. Etablessement de l’independance, vol. XI, fos 190-218.
Rëndësia e këtyre materialeve është e pakrahasueshme pasi tregon mënyrën se si është ndërtuar për herë të parë shteti i shqiptarëve jashtë ndërgjegjes së tyre kombëtare dhe individuale. Fakti qe e gjithe veprimtaria e klasës politike e kulturore shqiptare, në kohën e mendimit kombëtar shqiptar, dmth në fillimet e shekullit të XX-të, përmblidhet vetëm në dy mbledhje: Kongresi i Vlores më 28 nëndor deri 7 dhjetor 1912, i përbërë nga politikanët dhe luftëtarët e armatosur të çështjes shqiptare, dhe Kongresi i Triestes 1-4 mars 1913 (ky kongres është injoruar totalisht nga historiografia komuniste, e më pas, deri në ditët tona në të gjithë përmasat), i përbërë nga intelektualët dhe njerëzit më të kulturuar të çështjes shqiptare që gjithsesi nuk përbëjnë një unitet shkak-pasojë në funksion të çështjes sonë në qoftë se do të nisemi nga bota shqiptare. E them këtë duke u nisur nga shkaku i formimit të gjithseicilit kongres në raport me politikën që ndoqi Europë për problemin shqiptar; në qoftë se i pari mbështetej në nevojën politike të shpalljes së shtetit shqiptar ku mund të jenë anashkaluar shumë probleme, i dyti mbështetej në shprehjen e ndërgjegjes kombëtare të popullatës shqipfolëse duke i kërkuar Europës formimin e Shqipërisë së Madhe (pika e parë e programit të Kongresit). Të 120 delegatet, pasi bënë zgjedhjen e kryetarit (në fillim Hil Mosi e pastaj Faik Konica), zëvëndës kryetarëve (Faik Konica e Dervish Hima) dhe sekretarëve Fasil Toptani e Pandeli Evangjeli), formuan programin dhe deklaratën përkatëse të Kongresit, ku gjëja e parë që deklaruan ishte njohja qe Europa i kishte bërë shtetit të shqiptarëve të shpallur më 28 nëndor 1912 dhe nuk njihnin asnjë qeveri tjetër përpos asaj të Ismail Qemalit (i gjej të gjitha këto në internet në artikullin “Kongresi i Triestes” të zz. Vitore Stefa-Leka). Por pikërisht këto të fundit Europa nuk i mori parasysh dhe aspak vendimin e Kongresit të Vlorës, me të cilin ishte dakort. Kjo gjë më çon në mendimin që ajo klasë nuk ka qënë e aftë ta përmbledhë popullin shqiptar në një shtet të tipit europian në të dy kongreset duke treguar se nuk përputhet me të, dmth nuk ka qënë produkti i saj, dhe duhet të jetë ky fakt që e ka detyruar Europën t’i mbledhë rrypat kësaj klase dhe të organizojë shtetin e shqiptarëve për herë të parë në historinë mijëravjeçare të tyre sipas nje modeli të përshtatshëm për popullin shqiptar, por gjithmonë për interesat e saj, gjë e cila as sot nuk është zbuluar akoma le më të deklarohet. Ngelet për të zbuluar në këto interesa janë individuale apo natyrore, pasi varianti i dytë na çon në lidhjen e popujve të Europës me racën e bardhë (për këtë shih “Raca e Bardhe dhe Popujt e Europës”, publikuar në www.hotig.info)
Europa që në fillim pretendoi se problemi shqiptar do të ishte pronë e saj në të gjitha drejtimet. Vendimi i Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913 është në përputhje me këtë pretendim duke më çuar në përfundimin se shteti i shqiptarëve ishte vepër vetëm e Europës dhe jo e popullit shqiptar, gjë e cila jo vetëm që nuk është pranuar kurrë si një akt i tillë nga ana e historiografisë komuniste, por ajo është e interpretuar me qëllim të shtrëmbër duke e paraqitur përpara popullit shqiptar si një konferencë që nuk njohu Qeverinë e Vlorës dhe kreu padrejtësinë më të madhe në dëm të popullit shqiptar në lidhje me kufijtë e shtetit shqiptar (të gjitha këto i gjej në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar të vitit 1985, artikulli: Konferenca e Ambasadorëve 1912-1913).
Lexuesi shqiptar duhet ta dijë që Konferenca e Ambasadorëve me të vërtetë nuk u shpreh për Qeverinë e Ismail Qemalit, por Ajo njohu aktin e 28 Nëntorit 1912 pasi në pikën 22 të Statutit të Shqipërisë të përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit pranohej se:
“Qytetarë shqiptarë janë të gjithë ata që kanë lindur ose që janë vendosur në Shqipëri përpara 28 nëntorit 1912-s dhe që, nën qeverinë osmane kanë gëzuar nacionalitetin otoman”
Atëhere përse duhet pranuar qe Konferenca e Ambasadorëve nuk e njohu Qeverinë e drejtuar nga Plaku i Vlorës? A nuk ka këtu një interpretim tendencioz për qëllime të mbrapshta e të mëvonshme?
Nga ana tjetër, nuk është e vërtetë që Konferenca e Ambasadorëve vendosi në mënyrë absolute kufijtë e shtetit të shqiptarëve, por ajo e la të hapur dhe kjo ka qënë një çështje politike në kompromisin e realizuar midis gjashtë Fuqive pjesmarrëse ku pazaret si zor të zbulohen ndonjëherë, por që na jep mundësinë të ngremë hipoteza për këtë çështje kur e krahasojmë me të sotmen; pasi në pikën 2 të Statutit të Shqipërisë të përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit thuhet:
“Shqipëria është e pandashme, territori i saj është i pandryshueshëm. Kufijtë e principatës janë ato të përcaktuara nga të gjashtë Fuqitë e Mëdha. Këto kufij nuk mund të ndryshohen apo të rektifikohen, veçse me anë të një ligji dhe me miratimin paraprak të gjashtë Fuqive të Mëdha (nënvizimi i imi, GH).”
A nuk ka këtu një hapësirë interpretimi, që po të krahasohet me fillimin e mijëvjeçarit të ri, më çon në përfundimin që pazari kryesor i të Gjashtë Fuqive të Mëdha për këtë problem ka qënë Kosova, pasi ka një pikë të veçantë Statuti i parë i Shtetit të shqiptarëve i përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit që favorizon shtetin serb në dëm të shtetit të ri shqiptar. Në pikën 3 të këtij Statuti, në vazhdim, thuhet: “porti tregtar i lidhur me rrugen hekurudhore nderkombetare qe lidh Serbine me Adriatikun, do te vihet nen nje regjim special, duke imponuar detyrimin qe ky vend te mos fortifikohet”. Mos vallë autostrada Durrës – Kukës – Prishtinë -Merdar, e filluar më 2007, i shërben këtij qëllimi? Në qoftë se autostrada Durrës – Kukës – Prishtinë konsiderohet Rruga e Kombit, po vazhdimi Prishtinë – Merdar e kujt është? Apo mos vallë shkrimtari i madh Ernest Koliqi e shkroi novelën “Tregëtarë Flamujsh” për këtë rast? Interesant është fakti që ky nen nuk është diskutuar ndonjëherë nga historiografia shqiptare e epokës komuniste edhe pse PPSh kishte deklaruar se ishte antijugosllave. A ka ndonjë lidhje ky nen me epokën e sotme politike të mijëvjeçarit të ri? Paraqitja e situatës sikur kjo hekurudhë do të sillte zhvillim është e papranueshme pasi shteti serb është i vetmi shtet në historinë mijëvjeçare të popullatës ilire dhe pasilire që i ka zhdukur ata nga historia edhe fizikisht (më hollësisht për këtë problem shih artikullin: “Populli shqiptar dhe pushtuesi antikombëtar” publikuar në albanovaonline.com dhe logoreci.com). Nga i gjithë ky material unë kam arritur në përfundimin se i vetmi që përfitoi nga Vendimi i Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913, në kurriz të popullit shqiptar, ka qënë shteti Serb dhe kërkush tjetër.
Pastaj është e papranueshme të fusësh në të njëjtën pikë edhe popullatën shqiptare në Epirin e Jugut, dhënë shtetit grek, pasi pretendimi i “vorioepirotëve” ka qënë pikërisht mospyetja e tyre për vazhdimësinë politike pas shpërbërjes së Shtetit Otoman, dhënë shtetit të shqiptarëve dhe aspak një kundërveprim ndaj shtetit të ri të shqiptarëve (të gjitha këto i gjej në studimin e Avokatit të Nderuar Vasil Dilo mbi Protokollin e Korfuzit, shih Protokolli i Korfuzit në albanovaonline.com dhe logoreci.com).
A nuk do të thotë kjo se shqiptarët edhe sot nuk mund t’i përcaktojnë kufijtë e tyre me komshinjtë sipas dëshirës qoftë edhe e dyanshme? A nuk të vjen për të qeshur me bllofin propogandistik të përdorur në ndarjen formale te kufirit të detit Jon midis Shqipërisë dhe Greqisë më 2009? A e dinë vallë shqiptarët e mijëvjeçarit të ri se për të realizuar këtë ndarje duhet pyetur Europa, qoftë dhe për etiketë politike, pasi në fund të problemit do të jetë ajo që do të vendosë vulën dhe aspak shqiptarët apo grekët?
Organizimi i Shtetit të Shqiptarëve ka qënë një marrëveshje e nënkuptuar midis Gjashtë Fuqive të Mëdha dhe një përfaqësuesi shqiptar dhe e gjithë kjo e shprehur në pikën 4 të Vendimit të Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913, sipas së cilës:
“Kontrolli i administratës civile dhe financave të Shqipërisë i besohet një komisioni ndërkombëtar, i cili përbëhet nga përfaqësues të të Gjashtë Fuqive dhe një përfaqësuesi të Shqipërisë.”
A nuk tregon kjo se Europa ka pasur dyshime për vazhdimësinë politike të shqiptarëve dhe detyrimisht ja kufizoi veprimin politik vetëm tek administrata civile dhe financa? Problemet e atëhershme nuk kanë qënë të shqiptarëve, pasi ata nuk kanë qënë të aftë t’i zgjidhnin sipas interesave të Europës. Dhe këtu duhet të kapet historiani për të realizuar interpretimin e një dokumenti që për herë të parë pranoi në mënyrë mbarë europiane formimin e shtetit të shqiptarëve dhe e gjitha kjo për herë të parë në historinë milionavjeçare të popullit shqiptar dhe të paraardhësve të tij.
Une pretendoj qe Europa duhet ta ketë kuptuar historinë gjenetike të popullit shqiptar dhe mungesën historike të shtetit të tyre; Europa duhet ta ketë kuptuar dhe ditur qe shqiptarët i kthejnë sytë andej nga janë interesat e çastit gjë e cila do të dukej pas një çerek shekulli ku politika e jashtme shqiptare u centralizua vetëm në një anë të boshtit të të Gjashtëve, prandaj dhe e lanë Shqipërinë si një shtet autonom me drejtues të vënë nga vetë ata. I them të gjitha këto pasi në pikën e parë të Vendimit të Konferencës së Ambasadorëve thuhet një shprehje me dualitet nënkuptues:
“Shqipëria ndërtohet si një principatë autonome, sovrane dhe e trashëgueshme sipa rendit të parëlindjes, nën garancinë e gjashtë Fuqive. Princi do të zgjidhet nga të gjashtë Fuqitë.
A nuk do të thotë kjo pikë se shtetin e shqiptarëve e ndërtoi Europa për interesat e saj për të mbajtur ekuilibrin midis gjashtë Fuqive të Mëdha dhe aspak si një zgjidhje në favor të çështjes shqiptare? Pikërisht kjo e fundit duhet të përbëjë kontradiksionin midis shqiptarëve të sotëm dhe drejtuesve politike të Europës së djeshme, por ama e gjitha kjo në një diferencë kohore prej një shekulli, që përsëri më çon në përfundimin që shqiptarët gjithmonë do të jenë të vonuar në kërkesat e tyre politike në raport me interesat e Europës. Dhe kjo duhet të përbëjë kontradiksionin kryesor midis shqiptarëve të sotëm dhe Europës kapitaliste, por pikërisht kjo nuk merret parasysh nga politikanët e sotëm gjë që më ka çuar në përfundimin e mos kuptimit të arësyes përse shqiptarët janë të vonuar për çështjen e tyre kombëtare jo vetëm brënda shtetit të shqiptarëve, por dhe jashtë saj. A nuk do të thotë kjo që hapësirat politike të aplikuara nuk janë në përputhje me ligjet natyrore të zhvillimit të racës njerëzore në Tokë? A nuk janë të gjitha këto një defekt i shkencave politike ndërkombëtare duke na argumentuar qe shqiptarët gjithmonë do t’i kenë sytë nga Europa edhe për këtë arësye?
Dy janë pikat kryesore të organizimit politik të Shqipërisë dhe vazhdimit të mëtejshëm politik të saj sipas vendimit të Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913:
U pranua qe shteti i shqiptarëve nuk do të kishte asnjë lidhje me Turqinë (neni 2 i Vendimit) edhe pse Statuti i shtetit të shqiptarëve i përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit ishte një shëmbëlltyrë e ndërtimit të shtetit turk; nga ana tjetër u pranua që shteti i shqiptarëve do të ishte neutral dhe ky neutralitet do të sigurohej nga të gjashtë Fuqitë (neni 3 i Vendimit). A nuk do të thotë kjo se politika shqiptare pas 1945 ishte e pabesë kundrejt mirëbërësit të vet? Çfarë mund të presësh nga produkti intelektual komunist për problemet e politikës së jashtme kur ata nuk kanë njohur në mënyrë absolute përmasën hapsinore të zhvillimit të popullit shqiptar dhe politikën dashamirëse të disa shteteve europiane? Vendimi i Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913 nuk ka qënë kundra popullit shqiptar, por në unitet me zhvillimin e tij specifik shoqëror të cilën gjë Europa e kishte kuptuar më mirë se vetë shqiptarët, ndërsa shqiptarët nuk e kanë kuptuar akoma as sot. Në vazhdim, vendimi i Konferencës është i lidhur me vendosjen e Princit në krye të shtetit të shqiptarëve dhe në sigurimin e qetesisë dhe të rendit publik. Por sidomos ai vendim është i lidhur me hartimin e një projekti te detajuar te organizimit te te gjitha degeve te administrates te Shqiperise. Ai do te prezantonte tek fuqite e medha, ne nje periudhe kohore jo me shume se gjashte muaj, nje raport mbi rezultatet e punimeve te tij, gjithashtu edhe perfundimet e tij lidhur me organizimin administrativ dhe financiar te vendit (neni 6 i Vendimit).
Nga i gjithë materiali dokumentar që shoqëron librin e Amadeo Gianinit unë konsiderova më të rëndësishmin Statutin e Shqipërisë i përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit i cili mban numurin II të dokumentave. Statuti i Shtetit të shqiptarëve, e thënë ndryshe kushtetuta e parë e shqiptarëve, përbëhej nga 17 kapituj dhe 216 nene të ndarë si më poshtë:
I – Shqipëria dhe territori i saj me 6 nene
II – Sovrani me 15 nene
III – Popullsia me 18 nene
IV – Legjislativi me 32 nene
V – Organet e Qeverisë me 23 nene
VI – Administrata Lokale me 46 nene
VII – Financat me 3 nene
VIII – Punimet Publike me 5 nene
IX – Forcat e Armatosura me 10 nene
X – Drejtësia me 11 nene
XI – Kulti me 8 nene
XII – Instruksionet Publike me 5 nene
XIII – Prona Themelore me 12 nene
XIV – Bujqësia, Tregtia dhe Industria me 14 nene
XV – Postat, Telegrafet dhe Telefonat me 2 nene
XVI – Lidhjet e Jashtme me 2 nene
XVII – Ankimimet Administrative me 4 nene
1 – Shqipëria dhe territori i saj
Edhe pse Shqipëria nënkuptohej si një principatë kushtetuese, sovrane dhe e trashëgueshme (neni 1) ajo po përgatitej të ishte një aneks i shteteve të fuqishme të Europës për të zgjidhur problemet antagoniste të saj. Territori i saj u konsiderua i pandashëm, por u nënkuptua i ndryshueshëm përderisa pranohej ndryshimi i tyre me ligje dhe miratim të gjashtë Fuqive të Mëdha (neni 2). Nga ana tjetër shtetit të shqiptarëve ju lanë të gjitha të drejtat për të vepruar mbi territorin e tij, por me dy kushte: të ishte neutrale dhe të mos pengonte lidhjen e Serbisë me Adriatikun me anë të një hekurudhe (neni 3). Interesant është fakti se nga të gjitha nenet asnjë nuk është zbatuar në jetë, dmth të ekzistojë sot, përveç një pjese të këtij neni që pret të zbatohet përfundimisht jo në aspektin hekurudhor, atje ku bën fjalë për lidhjen e Adriatikut me Serbinë. Që Shqipëria u nënkuptua se do të ishte e Europës në të gjitha aspektet kuptohet, sidomos, nga neni 4 ku thuhet : Traktatet, konvencionet dhe rregullat nderkombetare, te cfardo lloj natyre qofshin, duke perfshire edhe ato ndermjet Portes se larte dhe Fuqite e huaja, mbeten te vlefshme ne principaten e Shqiperise. Ruajtja, modifikimi ose heqja e imuniteteve dhe privilegjeve te dhena te huajve nga kapitullimet, i lihen nje vendimi qe do te merret nga te gjashte Fuqite e Medha. Aq më tepër kur u pranua se në funksion të pronës private Shqipëria u shpall e hapur për të gjithë personat fizikë apo juridikë, qoftë të huaj apo vëndas të cilët kishin të drejtë t’i bënin të tyret në bazë të ligjeve të nxjerra nga qeveria shqiptare. Statuti i jepte të drejtë shtetit shqiptar të blinte, të jepte e të merrte me qera, si dhe të shiste çdo lloj prone (neni 5)
2 – Sovrani
Fakti që Statuti i përpunuar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit vuri në krye të shtetit të shqiptarëve një princ me origjinë gjermane (Guillaume de Wied) duke e përfshirë edhe në trashëgiminë e Fronit (neni 7) tregon se shteti i shqiptarëve u realizua jo për qëllimin që kujtuan shqiptarët, të mbarsur me ndjenja kombëtare si kofini mbas të vjelave. I gjithë kapitulli i Sovranit përshkruhet nga nenet që do t’i siguronin atij një mbretërim të qetë dhe në përputhje me të drejtat kushtetuese e ligjore të popullit shqiptar sipas këtij Statuti.
Reaksioni anti Wied i Esat Pashë Toptanit dhe fillimi i Luftës së Parë Imperialiste e detyruan Europën ta kalonte çështjen shqiptare përkohësisht në harresë duke e bërë vëndin e tyre një ndër arenat e kësaj lufte. Në realitet katër vitet e mëvonshme e komplikuan gjëndjen shqiptare tej masës dhe vetëm në sajë të trinomit: President Willson – Vatikan – Imzot Bumçi u parakalua duke e pranuar Shqipërinë ashtu siç ishte me të mirat dhe të këqijat e veta. Historia në këtë drejtim akoma nuk e ka thënë fjalën e saj konform realitetit, por është mbështetur gjithmonë në përrallat e komunizmit enverist duke e shtrëmbëruar të vërtetën tej masës, sa shqiptarët akoma nuk e dinë përse Konferenca e Paqes në Paris ( 1 ) më 12 shkurt 1919 i pranoi pretendimet e palës shqiptare dhe ekzistencën e shtetit të shqiptarëve dhe kush ka qënë përgjegjësi i këtij vendimi. Cili është roli i Imzot Luigj Bumçit në atë konferencë? Ja përse libri e Amadeo Gianini-t i përmbledh këto dokumenta.
3 – Popullsia
Duhet të ketë qënë një ndër problemet më të mëdha të Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, pasi në emërtimin shqiptar do të konsideroheshin të gjithë ata që kishin lindur ose banonin në Shqipëri përpara 28 Nëntorit 1912 (neni 22). Ky problem nuk është është marrë parasysh asnjëherë nga historiografia komuniste, por është spekulluar me termin shqiptar për të gjithë banorët brënda territorit të 28000 km2 të shtetit shqiptar ku në realitet përfshiheshin edhe banorët e shpërngulur nga Perandoria Otomane dhe të instaluar në brëndësi të shoqërisë shqiptare për qëllimet politike të tyre, që mund të jenë mbi 30 %, e ndoshta më tepër, të popullsisë. Në këtë drejtim Fuqitë e Mëdha mbuluan nje defiçit pesë shekullor të realizuar nga politika otomane duke realizuar një hoterogjenitet racor në brëndësi të popullatës shqiptare pa ja pasur haberin as proçesit të ndodhur dhe as pozitivetetin e tij, por që historiografia komuniste e anashkaloi në të gjithë hapësirën e vet. Me këtë veprim Europa mbuloi shpërndarjen e shqiptarëve nëpër shtete të ndryshme duke pranuar se: “Shqiptarët, që kanë ardhur nga viset të cilat u janë aneksuar shteteve ballkanike dhe duke pas ngritur banesat e tyre në principatën e Shqipërisë mbas 28 Nëntorit 1912, do të konsiderohen si qytetarë shqiptarë vetëm me një deklarim nga ana e tyre jo më vonë se gjashtë muaj mbas shpalljes së statutit organik.” (neni 25).
Nenet e këtij kapitulli janë një shprehje e vendosjes së një shteti demokratik nga ana e Europës kur për herë të parë shqiptarëve u deklarohej gjuha shqipe si gjuhë zyrtare (neni 26), barazia përpara ligjit (neni 27), mohimi i ushtrimit të vetëgjyqësisë dhe ndëshkimi ligjor për veprime të kundërta (neni 28), liria individuale (neni 29), moscënimi i banesës (neni 30), liria për të jetuar në çdo vënd të Shqipërisë (neni 31). Statuti, i formuluar nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit, për herë të parë sanksionoi me ligj lirinë fetare dhe mohimin e një feje shtetërore duke eleminuar mundësinë e konflikteve fetare midis shqiptarëve; dhe pa dyshim që ka qënë arritja më e madhe në drejtim të paqes sociale midis shqiptarëve të pa mësuar në një bashkësi politike më vete.
Në drejtim të lidhjes së pronës me popullatën Statuti pranonte pacënueshmerinë e saj (neni 33), ndalimin e konfiksimit të saj (neni 34) duke u treguar shqiptarëve se kishte ardhur koha e dinamikës së pronës private të cilën ata nuk e njihnin asnjëherë. Ishte proçesi më i vështirë i një shteti që nuk përputhej me dinamikën sociale të shtetesve të vet dhe që përbënte konfliktin më të madhe antagonist të trojeve shqiptare. Është një fushë ku akoma, pas një shekulli, gjërat nuk kanë zënë shtratin e vet ligjor, por spekullohet me përmbajtjen e saj.
Lidhja e popullatës me arsimin përbënte veprimin përputhës që një ndër pjestarët e Fuqive të Mëdha kishte realizuar për afro 3 shekuj mbi popullin shqiptar të Veriut. Arsimimi jo vetëm që u pranua i lirë, por u konsiderua falas dhe i detyrueshëm në nivelin fillor duke e vendosur gjuhën shqipe të detyrueshme në të gjitha shkollat (neni 35). A nuk tregonte ky nen përputhjen e veprimtarisë shekullore të Klerit Katolik Shqiptar mbi popullin shqiptar pikërisht në fushën e arsimit dhe faktin që Ai ishte pjesmarrës në formulimin e këtij Statuti dhe ky nen ishte vepër e Tij? Ja përse historiografia komuniste nuk ka tentuar asnjëherë ta interpretojë këtë kushtetutë të parë të shqiptarëve, e cila ndryshonte si nata me ditën nga kushtetuta antishqiptare komuniste. Vetëm krahasimi i kësaj kushtetute me atë të epokës komuniste mund të tregojë përmasën e antishqiptarizmit komunist për të 45 vjetët e ekzistencës në raport me veprimtarinë e Europës, të cilën ne na kanë mësuar ta urrejmë që në djep të nënës.
Statuti përcaktoi liritë e individëve në shprehjen e mendimeve (neni 36), në të drejtën për tu mbledhur (neni 37), në krijimin e shoqatave (neni 38) si dhe në fshehtësinë e letrave dhe telegrameve (neni 39) duke u mësuar një pjese të shqiptarëve hapësirën e jetës qytetare dhe shkallën e domosdoshme civilizuese të realizimit të saj. Ishin probleme që Europa i kishte kaluar prej shekujsh, por që shqiptarët ishin të detyruar t’i përshtateshin në mënyrë të rrufeshme për t’i treguar Europës se ata ishin pjesë e saj. Është pika ku dallohet shqiptari i sotëm nga europiani i djeshëm, se sa për krahasimin e sotëm kjo është e pamundur të realizohet.
4 – Legjislativi
Përbën një ndër kapitujt më të gjatë të Statutit dhe përcakton ndërtimin e shtetit të shqiptarëve nga pikëpamja e ligjbërjes (neni 40). Në përbërjen e Asamblesë Kombëtare kishte anëtarë me bazë ligjore ku përfshiheshin të gjithë përfaqësuesit fetarë (muslimanëve. katolikëve, ortodoksëve dhe kryetari i bektashinjve) si dhe komisari i lartë i Bankës Kombëtare shqiptare (neni 41, 42); anëtarë të zgjedhur nga populli si dhe anëtarë të zgjedhur nga Princi (neni 41). Per tu zgjedhur ose emeruar anetar i asamblese kombetare, duhet te jesh vendas shqiptar dhe me banim ne principaten e Shqiperise (neni 43). Zgjedhja e anetareve te asamblese kombetare behet me votim jo te drejteperdrejte sipas regullit te treshit nga Sanxhaku (neni 44). Ne raste te pushimit, qofte nga dhenia e doreheqjes apo te vdekjes, anetaret e zgjedhur ose te emeruar, per te mbushur vendet bosh ne asamble, do te jene anetare te asamblese vetem per kohen qe u zgjaste mandate paraardhesve te tyre, te cilet ata i kane zevendesuar (neni 45). Paga ditore gjatë gjithë sesionit ishte 15 franga dhe ky shpërblim nuk jepej në rast mungese (neni 46). Numri i anetareve te asamblese kombetare te emeruar nga Princi eshte 10 (neni 47). Ne Nahije, keshilli komunal i mbledhur nen drejtimin e Mudirit, zgjedh nje perfaqesues. Ky shkon ne kryeqendren e Kazas dhe behet anetar i keshillit komunal dhe keshillit te Kazas. Nen drejtimin e Kajmekanit, trupi elektoral zgjedhe dy perfaqesues, te cilet shkojne ne kryeqendren e Sanxhakut, ku ne bashkeveprim me anetaret e keshillit komunal te Sanxhakut dhe nen drejtimin e Mytesarifit, zgjedhin me shumice votash perfaqesuesin ne asamblene kombetare. Kajmekani, Mytesarifi dhe te gjithe funksjonaret e emeruar nga Qeveria, nuk kane te drejte te marin pjese ne votim. Roli i Mytesarifit dhe Kajmekanit eshte te drejtojne mbledhjen elektorale dhe te mbikqyrin zhvillimin e drejte te saj sa me siperpershkruara. Nese dy kandidate kane fituar te njejtin numur votash, atehere do te kete hedhje shorti (neni 48). Anëtarë të Asamblesë zgjidheshin qytetarët shqiptarë që dinin shkrim e këndim dhe kishin mbushur moshën 30 vjeç (neni 49). Zyrtaret e emeruar nga Princi dhe nga Qeveria, gjate gjithe kohes qe ata ushtrojne funksionet e tyre, nuk munde te zgjidhen anetare te asamblese kombetare (neni 50). Te gjitha zgjedhjet do te shpallen te vlefshme nga asambleja kombetare (neni 51). Asambleja kombetare mblidhet ne sesion te regullte cdo vit. Ajo thirret, shtyhet ne afat dhe mbyllet nga Princi (neni 52). Cdo legjislature zgjat 4 vjet (neni 53). Asambleja kombetare mund te thirret ne session te jashtezakonshem nga Princi. Fillimi dhe mbarimi i sesionit te jashtezakonshem si edhe motivet, fiksohen sipas rendit te dites te thirrjes (neni 54). Princi ka te drejte te shperndaj asamblene kombetare. Akti i shperndarjes se asamblese kombetare permban edhe thirrjen e zgjedhesve brenda dyzet diteve (neni 55). Ne fillim te cdo legjislature dhe pergjate gjithe kohes qe ajo zgjat, Princi cakton nje kryetar ndermjet anetareve te asamblese kombetare. Kryetari i asamblese do te mar nje shperblim vjetor prej dhjete mije franga. Asambleja kombetare, mbas caktimit te kryetarit dhe per te gjithe periudhen sa zgjat legjislatura, zgjedh dy nën – kryetarë (neni 56). Ne baze te propozimit te kryetarit te asamblese kombetare, Princi emeron dy sekretare , te cilet merren jashte asamblese. Ata do te perfitojne nje rroge vjetore prej gjashte mije franga (neni 57). Qe vendimet e asamblese te jene te vlefshme, eshte e nevojsheme prania e gjysmes se anetareve te asamblese. Vendimet meren me shumice absolute te anetareve te pranishem. Ne raste te ndarjes se barabart te votave, atehere propozimi hidhet poshte. Ne raste votimi te nje ligji, i cili ndryshon nje ligje fondamental te principates, atehere eshte e nevojshme pjesmarja e me shume se pese te tetave te anetareve te asamblese. Ne raste te zgjedhjeve ne gjirin e asamblese, atehere shumica absolute eshte e nevojshme per raundin e pare te zgjedhjeve; shumica relative mjafton per raundin e dyte (neni 58). Cdo anetare i asamblese jep voten e tij personalisht. Votimi behet qofte ulur apo ne kembe ose edhe me thirje emri (neni 59). Nje projekt ligj munde te adoptohet vetem mbas votimit nen per nen (neni 60). Policia e brendeshme e asamblese urdherohet nga kryetari i asamblese simbas regullave te brendeshme. Askush, qe eshte ngarkuar ne ruajtje te asamblese dhe nese nuk eshte agjent i forcave publike, nuk munde te hyje i armatosur ne ndertesen e rezervuar per seance (neni 61). Seancat e asamblese kombetare publikohen. Peticionet duhet t’i paraqiten kryetarit te asamblese, qofte direkt qofte nepermjet nje anetari te asamblese kombetare (neni 62). Asambleja mund te formohet ne formen e nje komiteti sekret, ne te gjitha ato raste kur kerkesa behet, te pakten, nga nje e treta e anetareve te pranishem (neni 63). Anetaret e asambese, te cfardo lloj grupimi qe ata i perkasin, kane te njejta te drejta, te njejta privilegje dhe te njejta detyra. Ata jane te lire ne dhenien e votes se tyre ose ne abstenimin e tyre si edhe ne shprehjen e mendimeve te tyre. Ata nuk mund te ndiqen per aresye te diskutimeve te tyre, te propozimeve te tyre te shkruara ose te raporteve te tyre te hartur nga ata vet mbi baze te kerkese se gjashte anetareve, duke perjashtuar ato raste kur provohet se ne diskutime ose ne shkrimet e tyre ka nje krim te karakterizuar simbas ligjit. Ndjekja duhet te autorizohet nga asmbleja. Asnje ndjekje penale per ceshtjet e huaja ne funksionet e tyre nuk mund te tentohet ndaj anetareve te asamblese gjate kohes se sesionit, pervec se ne rasti kur ajo eshte e autorizuar nga asambleja ne baze te kerkeses se Ministrise publike prane gjykates kompetente (neni 64). Asambleja pregadite dhe voton regulloren e saj te brendeshme (neni 65). Diskutimet, shenimet, mocionet dhe raportimet e shkruara per funksionet e tyre, anetaret e asambles nacionale i bejne ne gjuhen shqipe (neni 66).